بعد از کلمات «لطفا» و «متشکرم»، کلمه‌ی «متاسفم یا ببخشید»، کلمه‌ی «جادویی» دیگری است که فرزند شما باید در به کار‌گیری آن مهارت لازم را داشته باشد. اما بر خلاف دو مورد اول، شاید آموزش نحوه عذرخواهی به کودکان، کاری دشوار به نظر برسد. زیرا برای شروع، کودک شما اول باید غرور خود را کنار بگذارد تا بتواند از دیگران عذرخواهی کند. ثانیا، ممکن است فرزند شما تمایلی به این کار نشان ندهند و به شما بگویند که رفتار درستی انجام داده و نیازی به عذرخواهی نمیبینند!
بزرگسالان اغلب، کودکان را وادار به عذرخواهی می‌کنند. اما تا سنین میانی دبستان، کودکان درک درستی از معنی عذرخواهی و پذیرش خطای خود ندارند و معمولا بیان کلمات برای عذرخواهی، صرفا منحصر به ادای کلمات و جلب رضایت بزرگسال می شود. حتی در مواردی، ممکن است این کار باعث تقلیل سطح خطا در ذهن کودک شود. در حدی که کودک بیان می کند: “چه اشکالی دارد؟ این کار را انجام می دهم و بعد عذرخواهی می کنم دیگر!”
راه‌های بهتری برای فرزندان ما وجود دارد تا مسئولیت اشتباهات خود را بپذیرند و یاد بگیرند که به شکل درست معذرت‌خواهی کنند. البته باید بگوییم که در به‌کارگیری این روش‌ها باید شناخت کافی از کودک خود داشته باشید. زیرا ممکن است فرزندتان در برابر عذرخواهی، مقاومت کند. بنابراین در این شرایط بهتر است که با کمک روش‌های غیر‌مستقیم، نحوه‌ی عذرخواهی درست را به کودک نشان دهید. مثلا با بازی و نقش‌آفرینی در موقعیت‌های مختلف به کودکان کمک کنید تا نقش خود در آن موقعیت‌ها، رفتارها و پیامدهای آن رفتار را شناسایی کنند و ضمن پذیرش اشتباه، عذرخواهی و سپس اقدام به جبران اشتباه خود کنند.
کودکان در چه سنی باید معذرت خواستن را یاد بگیرند؟
کودکان از ۲تا ۶ سالگی و ۶ تا ۱۲ سالگی دو دوره کودکی را پشت سر میگذارند ، در کودکی اول آنها تفکر شهودی دارند اما فکرهای عمیق ندارد و در کارهای خود بی منطق هستند. علاوه بر این، او خود را مرکز عالم می داند و تصور می کند همه باید مطیع او باشند و همه چیز را از آن خود می داند. نکته مهمتر اینکه کودک، خوب و بد را به صورت انتزاعی در نظر نمی گیرد و کارهایی را که انجام می دهد، خطا نمی داند اما از سن ۶ سالگی، به مرور زمان درک خود از خوب و بد را گسترش می دهد و منطق، کم کم در افکار و اعمالش دخیل می شود.
از چه سنی باید به بچه ها آموزش دهیم که عذرخواهی کنند؟
کارهایی مانند سلام کردن و احترام گذاشتن، مواردی است که کودکان به صورت پیش فرض از والدین و بزرگسالان یاد می‌گیرند. از آنجا که کودکان زیر ۶ سال درک درستی از عذرخواهی ندارند، توضیح درباره آن برای کودک نباید حاوی جملات سنگین و طولانی باشد و فقط به جملات ساده و کوتاه بسنده باید کرد. در این جملات به صورت ساده هنجارها را به کودک اعلام می کنیم، کاری که انجام شده را توصیف می کنیم و سپس از حسی که خودمان، کودک و دیگری تجربه کرده است می گوییم.
در ادامه نکات آموزش عذرخواهی به کودک را توضیح خواهیم داد و شما می‌توانید از این ۸ روش برای آموزش عذرخواهی به کودکانتان استفاده کنید.
۱. مراحل مختلف عذرخواهی درست را به کودک بیاموزید:
اغلب اوقات، کودکان تمایلی به عذرخواهی ندارند. زیرا نمی‌دانند چگونه باید این کار را انجام دهند. این به ما بستگی دارد که چطور مراحل عذرخواهی مؤثر را به آنها آموزش دهیم.
از سنین پایین با کودکان در مورد فرآیند عذرخواهی صحبت کنید. اگر کودکان مراحل عذرخواهی را به درستی درک کرده و به آن مسلط شوند، اعتماد‌به‌نفس و تمایل بیشتری برای عذرخواهی خواهند داشت. یک عذرخواهی واقعی به کلمه‌ی «متاسفم یا ببخشید» ختم نمی‌شود. بلکه دارای چهار مرحله‌ی اصلی است:
گفتن کلماتی برای نشان دادن احساس پشیمانی خود (متاسفم یا ببخشید)
تصدیق احساسات آسیب‌دیده‌‌ی طرف مقابل (من اسباب‌بازی شما را شکستم و این باعث شد شما عصبانی شوید.)
پذیرفتن مسئولیت اعمال خود (اسباب‌بازی شما را پرت کردم و این کار بسیار اشتباهی بود.)
پیشنهاد رفع آسیب یا جبران مشکل پیش آمده (من می توانم به شما در تعمیر این اسباب بازی کمک کنم یا از این به بعد، قبل از برداشتن وسایل، از شما اجازه خواهم گرفت.)
۲. به کودک اجازه دهید تا رفتارهای نادرست خود را تشخیص دهد:
وقتی کودکی می‌آموزد که رفتار او باعث ناراحتی کودک یا فردی دیگر شده است، می‌تواند تأثیر مهمی در حل مشکل پیش آمده داشته باشد. بزرگسالان یا والدین، باید به کودکان یاد دهند که چرا رفتارشان اشتباه بوده است و در عین حال، رفتارهای خوب را به آنها یاد دهند. از کودک بپرسید که اگر رفتاری مشابه، با او انجام شود، چه احساسی خواهد داشت. یا اینکه می‌توانید سوالات زیر را مطرح کنید:
فکر می‌کنی وقتی برادرت یا خواهرت را زدی، چه احساسی داشت؟
اگر سارا/ علی به تو اجازه نمی‌داد از اسباب‌بازیش استفاده کنی، چه احساسی داشتی؟
وقتی آن اسباب‌بازی را شکستی، چه احساسی داشتی؟
وقتی غمگین هستی، دوست داری دیگران چه کاری انجام دهند؟
پس از اینکه به کودک فرصت دادید تا در مورد اعمال خود فکر کند و مسئولیت رفتارش را بپذیرد، از او بپرسید که برای درست کردن شرایط، چه کاری می‌تواند انجام دهد. ممکن است کودک اسباب‌بازی طرف مقابل را پس دهد، بخواهد از واژه «متاسفم یا ببخشید» استفاده کند یا اینکه بخواهد کودک دیگر را در آغوش بگیرد. در چنین شرایطی اجازه دهید آن کار را انجام دهد، زیرا همه این پیشنهادها، ایده او بوده است! انجام این کار در واقع یک اقدام مهم در آموزش مسئولیت پذیری به کودکان نیز محسوب می‌شود.
۳. بگذارید کودک به شیوه خود عذرخواهی کند:
ممکن است کودکان نخواهند در همان لحظه که رفتار نادرستی را انجام دادند، از دیگران عذرخواهی کنند. از آنجایی که گفتن یک عذرخواهی معمولی، هیچ فایده‌ای ندارد، بهتر است قبل عذرخواهی از دیگران، به بچه‌ها زمان بیشتری بدهید تا احساسشان را پردازش کنند و کمی آرام‌تر شوند.
از کودک خود سوالاتی مانند «چه کار کنیم تا سارا/ علی، احساس بهتری داشته باشد؟» را بپرسید. در این حالت فرزند شما می‌تواند به روش خودش عذرخواهی کند. ممکن است بغل کردن فرد مقابل، برگرداندن اسباب‌بازی او، گرفتن یک شاخه‌ی گل، نوشتن یادداشت یا کشیدن نقاشی برای او احساس بهتری داشته باشد.
انجام همه‌ی این کارها بسیار خوب است. آنچه که بیشتر اهمیت دارد این است که فرزند شما اشتباه خود را درک کند و خودش مایل به جبران برای دیگران باشد.
۴. کودک را به درک احساسات دیگران و همدلی با آنها تشویق کنید:
وقتی بچه‌ها بتوانند احساسات طرف مقابل را تشخیص دهند، راحت‌تر می‌توانند جای طرف مقابل قرار بگیرند و همدلی خود را نشان دهند. اگر فرزندتان از کودک دیگری ناراحت شده است، برایش توضیح دهید که چرا آن فرد چنین رفتاری را انجام داده است و به او کمک کنید تا با فرد آسیب‌رسان همدلی کند. مثلا بگویید: («فکر می‌کنم سارا/ علی، اسباب‌بازی تو را گرفت، چون فهمید چقدر سرگرم‌کننده است و نمی‌توانست برای داشتن آن زیاد صبر کند»). اما به مسائلی مثل مالکیت و حق تقدم و … هم در جمعبندی مساله توجه داشته باشید.
اگر کودک شما فردی را ناراحت کرده است، با توجه به احساسات فرد آسیب‌دیده، کودک را تشویق کنید که خود را به جای آن فرد قرار دهد. مثلا بگویید: “فکر می‌کنی فریاد زدن بر سر او، باعث ترسیدنش شده است؟”
کودکان برای درک احساسات خود و دیگران به تمرین زیادی نیاز دارند، اما انجام این کار می‌تواند کمک کند تا عذرخواهی یا بخشیدن دیگران برای کودک راحت‌تر شود.
۵. در صورت بروز مشکل بین کودکان، بی‌طرف باشید:
والدین در قبال رفتار کودک با دیگران واکنش‌های متفاوتی از خود بروز می‌دهند: آنها یا فکر می‌کنند کودکشان خیلی خوب رفتار کرده است یا اینکه فرزندشان را سرزنش می‌کنند و از طرف مقابل حمایت می‌کنند. انجام هیچ‌کدام از این رفتارها ایده‌ی خوبی نیست!
ممکن است این کلمات را از کودک خود زیاد بشنوید که «او شروع کرد» یا «او این کار را انجام داد». اما باید بگوییم که در این لحظه آرام باشید. از هر دو نفر بخواهید به نوبت مساله را با جزئیات از دید خود بیان کنند. این اصل را به یاد داشته باشید که هر مساله، حتما دو مقصر دارد. یعنی طرفین ماجرا، حتما نقشی در ایجاد یا ادامهدار شدن موضوع داشته اند. پس نقش طرفین را به صورت مساوی بیان کنید، از آنها بخواهید بابت آن عذرخواهی کلامی را انجام دهند و سپس طرفین را به پیدا کردن راهکاری مناسب رضایت هر دو طرف هدایت کنید.
اگر فرزندتان بعد از آن موقعیت، احساس خیلی بدی پیدا کرد و به شما گفت که: «مامان یا بابا، تو آنجا از من حمایت نکردی!»، به او توضیح دهید که هر دو طرف در ایجاد این تعارض نقش داشته‌اند. بنابراین این موضوع اهمیت دارد که نقش خود را بپذیرند، برای جبران آن نیز پیشنهاد داده و اقدام کنند.
۶. خودتان برای کودک الگو باشید و در عذرخواهی از دیگران پیش‌قدم باشید:
سعی کنید همیشه الگوی خوبی برای کودکتان باشید. اگر اشتباهی مرتکب شدید، از عذرخواهی دریغ نکنید. اگر فرزند شما کلمه‌ی «متاسفم» را از شخص دیگری در محیط خانه نشنود، هرگز اهمیت واقعی آن کلمه را درک نخواهد کرد.
به طور مثال، اگر بعد از یک روز پر‌استرس، عصبانی شده‌اید، یا به طور تصادفی اسباب‌بازی دختر یا پسرتان را شکسته‌اید یا اسباب‌بازی مورد‌علاقه‌ی او را در خانه‌ی مادربزرگش جا گذاشته‌اید، عذرخواهی خود را صریح و صمیمانه به کودک بیان کنید. در این میان مهم است که جایگاه اقتدار خود به عنوان والد را از دست ندهید. به طور مثال این پذیرفتنی نیست که خود را به قدری خوار کنید که کودک اعلام کند: “تو را نمی بخشم!” و بعد لازم باشد که برای جلب این آمرزش اصرار و التماس کنید!!
۷. فرزندتان را از عواقب عذرخواهی نکردن آگاه کنید:
علی‌رغم رابطه‌ی خوب و صمیمی که بین شما و فرزندتان وجود دارد، اگر فرزندتان همچنان از عذرخواهی برای کار اشتباهی که انجام داده است، خودداری می‌کند، باید به او بگویید که این کار نتایج بدی به دنبال خواهد داشت.
برای مثال، به کودک خود بگویید که: «دوستت سارا/علی، ممکن است دیگر با تو بازی نکند و احساس خوبی نداشته باشد.
۸. به یاد داشته باشید که عشق و علاقه خود را به کودک نشان دهید
هرگز اجازه ندهید کودک به‌دلیل انجام یک کار اشتباه، احساس کند که دیگر دوستش ندارید، اما مد نظرتان باشد که این زمان، زمان خوبی برای تمجید، تشویق و عشق فشانی هم نیست! وقتی کودک رفتاری را انجام می‌دهد که مورد قبول شما نیست، لازم است برای آموزش هنجارهای اجتماعی به او، جدیت (و نه خشونت) به خرج دهید؛ می‌توانید به او بگویید: “وقتی که برادرت با آن اسباب‌بازی، بازی می‌کرد، اسباب‌بازی‌اش را گرفتی. من این رفتارت را دوست ندارم. باید این را بدانی که ما بدون اجازه از دیگران، اسباب‌بازی آنها را نمی‌گیریم. الان برادرت خیلی ناراحت شده است. حال چگونه می‌توانیم با کمک یکدیگر به او کمک کنیم؟”
“کودکان را به عذرخواهی وادار نکنیم”
همانگونه که گفتیم آموزش عذرخواهی به کودکان اهمیت بسیاری دارد. همچنین عذرخواهی را می‌توان به شیوه‌های مختلف به کودکان یاد داد، اما به یاد داشته باشیم عذرخواهی اجباری رفتاری را تغییر نمی‌دهد و فقط باعث می‌شود کودک احساس عصبانیت و شرمندگی بیشتری داشته باشد. بهترین کاری که باید انجام دهید این است که فرزندتان اشتباهش را بپذیرد و به او کمک کنید تا بفهمد چگونه باید تغییرات مثبتی را برای بهبود اوضاع انجام دهد.
